Η Κυριακή αυτή ονομάστηκε «των Απόκρεω», επειδή είναι η τελευταία ημέρα κρεοφαγίας για τους Χριστιανούς.
Η τρίτη εβδομάδα του Τριωδίου ονομάζεται και εβδομάδα της Τυροφάγου ή Τυρινής, επειδή όλες τις ημέρες γίνεται κατάλυση σε όλα τα γαλακτοκομικά προϊόντα, του αυγού, των ψαριών και του ελαιολάδου, απαγορεύεται όμως η κρεοφαγία, εκτός από την Κυριακή των Απόκρεω.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ζούμε σε μια εποχή όπου η επιστήμη έχει γνωρίσει εκπληκτική πρόοδο. Ενώ λοιπόν θα περίμενε κανείς αυτή η πρόοδος να έχει επιφέρει και την απαλλαγή από προλήψεις, δεισιδαιμονίες και πρωτογονισμούς, εν τούτοις ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να είναι ακόμη σε μεγάλο βαθμό δέσμιος τέτοιων καταβολών, πράγμα το οποίο γίνεται ιδιαίτερα αισθητό κατά την περίοδο των Αποκριών ή Καρναβαλιού.
Η λέξη «Καρναβάλι» θεωρείται ότι προέρχεται από τις λατινικές λέξεις “carne”= κρέας και “vale”= απέχω (ή κατ’ άλλους από τη λέξη “levare”= αίρω, σηκώνω). Η αντίστοιχη ελληνική λέξη είναι «Αποκριά» (απο+κρεω) που κι αυτή σημαίνει «αποχή από το κρέας» και δηλώνει τη χρονική περίοδο προετοιμασίας για τη νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής, όπως ορίζει η παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αυτή η χρονική περίοδος, που ονομάζεται επίσης «περίοδος του Τριωδίου», έχει διάρκεια τρεις εβδομάδες και λήγει με την «Κυριακή της Αποκριάς» (από την επόμενη ημέρα, που είναι η «Καθαρά Δευτέρα», ξεκινάει η Μεγάλη Σαρακοστή).
Η συνηθέστερη όμως έννοια που έχει σήμερα η λέξη «Αποκριά» ή «Καρναβάλι» είναι εκείνη η μεγάλη εορταστική λαϊκή εκδήλωση μεταμφιεσμένων ανθρώπων που διασκεδάζουν στους δρόμους τραγουδώντας, χορεύοντας, πίνοντας, ξενυχτώντας, πειράζοντας άλλους ανθρώπους, λέγοντας αστεία και βωμολοχίες και γενικότερα κάνοντας πράγματα που σε άλλες περιπτώσεις δεν θα έκαναν.
Η προέλευση όλων αυτών των εκδηλώσεων και των εθίμων αυτής της περιόδου είναι ειδωλολατρική και εντοπίζεται στην αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Ρώμη. Γι’ αυτό και ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά των αντίστοιχων γιορτών της αρχαιότητας έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα:
Η χρονική περίοδος εορτασμού: Στην αρχαία Αθήνα, στις αρχές Μαρτίου, δηλαδή κατά τις ημέρες που σήμερα αντιστοιχούν περίπου στην περίοδο των Αποκριών, καθώς ερχόταν η άνοιξη εορτάζονταν τα Ανθεστήρια, μια γιορτή προς τιμήν του θεού Διονύσου.
Η διπλή όψη του εορταστικού χαρακτήρα: Τα Ανθεστήρια ήταν αφενός γιορτή των λουλουδιών, του κρασιού και της αχαλίνωτης χαράς και αφετέρου γιορτή των νεκρών και των ψυχών. Στη σημερινή εποχή, κατά την περίοδο των Αποκριών επίσης κυριαρχούν αυτά τα δύο στοιχεία, καθώς από τη μια πλευρά γίνονται εορταστικές εκδηλώσεις μεταμφιεσμένων και από την άλλη μεριά υπάρχει το μεγάλο Ψυχοσάββατο πριν την Κυριακή της Αποκριάς, όπου σύμφωνα με τη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας οι ζώντες μπορούν να έχουν κοινωνία με νεκρούς και να προσεύχονται υπέρ της ανάπαυσής τους.
Οι μεταμφιέσεις: Υπήρχαν ήδη από την αρχαία Ελλάδα, καθώς κατά τη διάρκεια των διονυσιακών γιορτών οι οπαδοί του Διονύσου φορούσαν δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπό τους με την τρυγία (δηλ. το σκούρο κατακάθι του μούστου) και γενικότερα προσπαθούσαν να έχουν τη μορφή ανθρωπόμορφου τράγου, επειδή έτσι πίστευαν ότι έμοιαζαν οι Σάτυροι (δαιμονικές θεότητες) που συνόδευαν το Διόνυσο στα γλέντια του.
Ξεφάντωμα – Πειράγματα: Πίσω από τη μεταμφίεση ο άνθρωπος αισθάνεται ότι απεκδύεται τον χαρακτήρα του και τους περιορισμούς της καθημερινής ζωής και μπαίνει σε έναν άλλο ρόλο όπου μπορεί να επιδοθεί σε ένα άνευ ορίων ξεφάντωμα μεθώντας και ξεστομίζοντας ό,τι θέλει χωρίς περιορισμούς. Ομοίως συνέβαινε κατά τις διονυσιακές γιορτές δεδομένου ότι οι Σάτυροι (το ρόλο των οποίων υποδύονταν οι μεταμφιεσμένοι) ήταν θεότητες με χαρακτηριστικά γνωρίσματα την ανηθικότητα και τις βωμολοχίες.
Οι προσφορές προς τους νεκρούς: Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν, ότι κατά τη δεύτερη ημέρα των Ανθεστηρίων (η οποία ονομαζόταν «Χόες»), άνοιγαν οι πόρτες του Άδη και οι νεκροί ανέβαιναν στον επάνω κόσμο, για να ξαναεπιστρέψουν εκεί την επόμενη ημέρα. Προσφέρονταν λοιπόν στους νεκρούς πολλές τιμές καθώς και μια πανσπερμία σιτηρών δηλαδή ένα παρασκεύασμα από σπόρους δημητριακών και οσπρίων, κάτι σαν τα σημερινά κόλλυβα (από τα σκεύη που χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή τους, η τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων ονομαζόταν «Χύτροι»).
Στις ημέρες μας υπάρχει παρόμοιο έθιμο καθώς, σύμφωνα με τη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, κάθε Σάββατο είναι αφιερωμένο στους νεκρούς. Όμως τα Ψυχοσάββατα του Τριωδίου θεωρούνται ιδιαίτερης σημασίας οπότε και γίνονται προσφορές προς τους νεκρούς, όπως κόλλυβα, πρόσφορα και ψυχούδια (μικρά αρτίδια).
Η σημασία της μάσκας και της μεταμφίεσης:
«Το άτομο που φοράει τη μάσκα αισθάνεται εσωτερικά ότι έχει μετατραπεί και έχει πάρει προσωρινά τις ιδιότητες του θεού ή του δαίμονα (σημ: ή γενικότερα του ρόλου) που αντιπροσωπεύεται από τη μάσκα» (Biedermann, Hans. “Dictionary of Symbolism”, σ.218).
Εδώ αναδεικνύεται μια σημαντική πτυχή των αποκριών που αφορά τη μεταμφίεση: ο άνθρωπος φορώντας τη μάσκα και τη στολή αισθάνεται ότι παραμερίζει τη δική του προσωπικότητα, την εικόνα του απέναντι στους άλλους ανθρώπους και το ρόλο του στην κοινωνία, και νιώθει ότι έχει την ευκαιρία να αφήσει ελεύθερα κάποια άλλα ένστικτά του και συμπεριφορές που δίσταζε υπό κανονικές συνθήκες να εκδηλώσει. Ακόμη όμως κι αν δεν είχε τέτοιες τάσεις, ενθαρρύνεται να τις καλλιεργήσει μιμούμενος τους άλλους.
Πολλές φορές προβάλλεται ως δικαιολογία ότι είναι καλό να διατηρούμε τα έθιμά μας. Όμως πρόκειται για έθιμα ειδωλολατρικά και που υποβαθμίζουν τον άνθρωπο ως προσωπικότητα.
Ένα άλλο επιχείρημα είναι ότι με τις καρναβαλικές εκδηλώσεις οι άνθρωποι διασκεδάζουν και ξεφεύγουν από την καθημερινότητα. Σε αυτό απαντά ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέγοντας: «Το να χαιρόμαστε με όλα δεν είναι καλό… επειδή και ο μοιχός χαίρεται όταν καταστρέψει το γάμο του πλησίον του… ας μην κοιτάμε λοιπόν αν κάποιος χαίρεται, αλλά εάν για καλό πράγμα χαίρεται».
Η πρόταση ζωής της Αγίας Γραφής:
«Μη συμμορφόνεσθε (αρχ. “μη συσχηματίζεσθε” = μη λαμβάνετε το ίδιο σχήμα/μορφή) με τον αιώνα τούτον, αλλά μεταμορφόνεσθε διά της ανακαινίσεως του νοός σας, ώστε να δοκιμάζητε τι είναι το θέλημα του Θεού, το αγαθόν και ευάρεστον και τέλειον» (Ρωμαίους 12:1-2)
Η αιτία που οι άνθρωποι μεταμφιέζονται είναι η προσπάθειά τους να διασκεδάσουν.
Διαπιστώνουν βέβαια μετά το πέρας του καρναβαλιού ότι δεν έλαβαν την αναμενόμενη χαρά και μάλιστα ίσως είναι και θλιμμένοι καθώς ενθυμούνται τους κόπους και τα έξοδα που κατέβαλλαν εις μάτην, καθώς και τις ανάρμοστες συμπεριφορές που εκδήλωσαν.
Όμως η πραγματική ευτυχία δεν έρχεται στολίζοντας το σώμα με κάποια ιδιαίτερα ρούχα ή μπαίνοντας σε έναν διαφορετικό ρόλο μέσω μιας μάσκας και μιας στολής. Διότι αυτό το οποίο πάσχει στον άνθρωπο ώστε αυτός δεν είναι ευτυχισμένος, δεν είναι το σώμα του αλλά η ψυχή του η οποία επιθυμεί να γεμίσει το κενό που έχει. Μη γνωρίζοντάς το αυτό ο άνθρωπος, πιστεύει ότι θα σταματήσει να νιώθει αυτό το αίσθημα κενού ικανοποιώντας τις επιθυμίες του σώματός του. Δεν είναι όμως δυνατόν μια άυλη υπόσταση, όπως είναι η ψυχή, να ικανοποιείται από υλικές παροχές και διασκεδάσεις που αφορούν το σώμα (μεταμφιέσεις, χοροί κ.ά.).
Ο μετασχηματισμός λοιπόν της εξωτερικής μορφής δεν ωφελεί σε τίποτα, αλλά μάλλον το αντίθετο καθώς αλλοιώνει την εικόνα του ανθρώπου σε κάτι διαφορετικό απ’ ότι τον έπλασε ο Θεός. Η πραγματική μεταμόρφωση του ανθρώπου έρχεται διά της ανακαίνισης του νου και της εξυγίανσης του πνευματικού ανθρώπου την οποία επιτελεί ο Λόγος του Θεού. Διότι σκοπός του Λόγου του Θεού δεν είναι να καταστήσει τον άνθρωπο ένα άβουλο ον που να υπακούει τυφλά σε θρησκευτικούς κανόνες αλλά να τον καθοδηγήσει σε λογική λατρεία (δηλ. με υγιή νου).
Τότε ο άνθρωπος, διακρίνοντας ποιό είναι το θέλημα του Θεού στη ζωή του και εκτελώντας το, έρχεται σε κοινωνία με τον Πλάστη του οπότε είναι πλήρης και ευτυχισμένος χωρίς να χρειάζεται πλέον να καταφεύγει σε διασκεδάσεις που τον φθείρουν σωματικά και ψυχικά.
Ένας τέτοιου είδους τρόπος ζωής δεν είναι ουτοπικός ούτε πολύ μακρινός, επειδή το χάσμα μεταξύ Θεού και ανθρώπου γεφυρώνεται διά του Ιησού Χριστού. Η σωτηρία, η αιώνια ζωή, η πληρότητα και η ευτυχία που παρέχει ο Χριστός, δεν κερδίζονται με ανθρώπινες προσπάθειες αλλά παρέχονται δωρεάν και κατά χάρη στον άνθρωπο που παραδέχεται την αμαρτωλότητά του, μετανοεί και πιστεύει στη σταυρική θυσία και την ανάσταση του Ιησού Χριστού.
*Τα περιεχόμενα του άρθρου αποτελούν περίληψη της εκπομπής “Χριστιανισμός και Επιστήμη
Το έθιμο στην Ελλάδα
Τις μέρες αυτές γίνεται το έθιμο του γλεντιού, της ψυχαγωγίας και του «μασκαρέματος», της μεταμφίεσης, που έχει παραμείνει από παλιές γιορτές της ρωμαϊκής εποχής, τις γιορτές αφιερωμένες στην έκπτωση του θεού Σατούρνους από τον Ήλιο τα Κρόνια «Λουπερκάλια» και «Σατουρνάλια» και από τις αρχαιότερες «Διονυσιακές γιορτές» των Ελλήνων, όπου οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν, χόρευαν, τραγουδούσαν πίνοντας κρασί και το κέφι έφτανε στο κατακόρυφο προς τιμή του Διόνυσου.
Παλιότερα το καρναβάλι γινόταν παντού στην Ελλάδα με μασκαράτες ομαδικές, χορούς, γλέντια, σάτιρα και διάφορα ιδιαίτερα έθιμα σε κάθε μέρος. Ήταν ευκαιρία για ξεφάντωμα, κρασί και χίλια δυο πειράγματα. Μεγαλύτερα κέντρα τέτοιου ξεφαντώματος ήταν, όπως και σήμερα, η Πάτρα με το περιβόητο Πατρινό Καρναβάλι, που έχει τις ρίζες του στις αρχές του 19ου αιώνα, η Ξάνθη με το ξακουστό πλέον Ξανθιώτικο Καρναβάλι, που γίνεται πόλος έλξης αφού έχει το μεγαλύτερο καρναβάλι των Βαλκανίων με πολλά λαογραφικά στοιχεία, η Πλάκα των Αθηνών, και η Θήβα με τον περίφημο «βλάχικο γάμο» της.
Στη Θήβα γίνεται και σήμερα ο «βλάχικος γάμος» που αρχίζει από την Τσικνοπέμπτη και αποτελείται από το προξενιό, το γάμο δυο νέων και τελειώνει με την πορεία των προικιών της νύφης και το γλέντι των συμπεθέρων. Όλες αυτές οι διαδικασίες είναι γεμάτες από σατυρική αθυροστομία, κέφι, γλέντι και χορό.
Στην Πάτρα γίνεται το μεγαλύτερο καρναβάλι της Ελλάδας με διάρκεια δύο μηνών και τη τελευταία Κυριακή της αποκριάς γίνεται παρέλαση αρμάτων με επικεφαλής το ομοίωμα του θεού της αποκριάς του «Καρνάβαλου» και ακολουθία διάφορων άλλων έξυπνων μασκαρεμάτων, με τη συμμετοχή 40.000 καρναβαλιστών, και πλήθους επισκεπτών ενώ το κέφι δίνει και παίρνει.
Στην Κοζάνη γίνεται το έθιμο του φανού, κατά το οποίο φωτιές και υπαίθρια γλέντια στήνονται σε διάφορες γειτονιές της πόλης.
Ένα από τα πιο φημισμένα παραδοσιακά καρναβάλια στον ελλαδικό χώρο είναι και οι «Μπούλες» στη Νάουσα Ημαθίας. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και πιθανότατα έχει σχέση με τελετές φυλετικής μύησης όπως η τελετή ενηλικίωσης κατά την οποία ο νέος, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπανδρους άντρες της φυλής, θα μυηθεί με τη σειρά του στα μυστικά της, θα αποβάλλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα.
Σήμερα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στη μακραίωνη ιστορία του το έθιμο μεταπλάθει και παράλληλα ενσωματώνει στα επί μέρους στοιχεία του, την τοπική παράδοση, τους μύθους, τους θρύλους, τα τραγούδια και τους ηρωικούς αγώνες της Νάουσας.
Στην Πλάκα, καθώς και σ’ όλα γενικά μέρη, γυρνούν στους δρόμους οι άνθρωποι μεταμφιεσμένοι, μικροί και μεγάλοι, μπαίνουν στα κέντρα, πίνουν, χορεύουν, πειράζονται και γλεντούν.
Τα τελευταία χρόνια το Καρναβάλι του Μοσχάτου καταλαμβάνει τη πρώτη θέση μεταξύ των δήμων του λεκανοπεδίου Αττικής.
Στον κόσμο
Μόνο οι Καθολικοί και οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί γνωρίζουν τις απόκριες, ενώ στην προτεσταντική βόρεια Ευρώπη δεν υπάρχουν. Στην Κολωνία και άλλες πόλεις του Ρήνου και στην Γερμανία, το Καρναβάλι είναι σημαντικό κομμάτι της τοπικής παράδοσης και της κριτικής εναντίον της πολιτικής. Σύλλογοι και οργανώσεις προετοιμάζονται όλο το χρόνο για αυτές τις ημέρες. Επίσης σημαντικό Καρναβάλι παρουσιάζουν η Βενετία και η Νίκαια στη Γαλλία. To Καρναβάλι του Ρίο ντε Τζανέιρο θεωρείται το μεγαλύτερο του κόσμου και πολυπληθέστερο σε μια φαντασμαγορική κάθε φορά παρουσίαση όπου συνδυάζεται με παραδοσιακούς ξέφρενους χορούς όπως η Σάμπα.
Πηγή: Μητρόπολη Ζάμπιας
