Το ρόδι της Πρωτοχρονιάς και η γούρικη κρεμμύδα.
Το ρόδι της πρωτοχρονιάς και η γούρικη κρεμμύδα,
να αλλάξουνε την τύχη σου, στου χρόνου τη σελίδα…
Να’χεις μέσα στο σπίτι σου, πλούτη και ευτυχία,
μα προπαντός μες στην καρδιά, γαλήνη και ηρεμία!
(Kinderella)
«ΕΘΙΜΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ»
(γράφει η φιλόλογος Μυρσίνη Σαμαρά)
«….Το ρόδι από τους αρχαίους χρόνους, συμβολίζει την καλοτυχία, την ευγονία και την αφθονία αγαθών στο σπίτι μας…Το ρόδι είναι γούρι, φέρνει καλή τύχη, γονιμότητα και ευημερία.
(Η λέξη γούρι προέρχεται μάλλον από τη λατ. λέξη augurium= καλός οιωνός).
Στην αρχαία Αθήνα γιόρταζαν τα Θεσμοφόρια μεταξύ Οκτωβρίου και Νοεμβρίου για να τιμήσουν τη θεά Δήμητρα. Εκείνες τις ημέρες οι γυναίκες έτρωγαν σπόρους ροδιού για να είναι γόνιμες, ενώ η Ήρα, προστάτιδα του γάμου παριστάνεται να κρατά ρόδι στο δεξί της χέρι. Στη μυθολογία δε, ο Πλούτωνας ξεγέλασε την Περσεφόνη, όταν από αγάπη την οδήγησε στον Άδη, της έδωσε να φάει σπόρους ροδιού και πέτυχε να την έχει κοντά του κάθε χρόνο για έξι μήνες. Τους άλλους έξι βρισκόταν κοντά στη μητέρα της Δήμητρα, στον Επάνω Κόσμο. Μύθος που εξηγεί τις τέσσερις εποχές, τη βλάστηση, τη ζωή και το θάνατο από τον οποίο όμως μια νέα ζωή θα ξεκινήσει. Σπορά, βλάστηση, θερισμός και πάλι από την αρχή. Ένας κύκλος μέσα στον οποίο κινείται και η ανθρώπινη ζωή.
Η παράδοση μάς διασώζει το ρόδι ως σύμβολο καλής τύχης. Τη μέρα που είναι η πρώτη του χρόνου και τη γιορτάζουμε δίνοντας και παίρνοντας χαρά και αγάπη, είναι η κορυφαία στιγμή που την ψάχνουμε σχολαστικά. Θέλουμε να μαντέψουμε, να ξέρουμε πώς θα πάει όλη η χρονιά. Τη ζυγίζουμε με ένα σύμβολο, το ρόδι και όσοι ακολουθούν το έθιμο κάνουν πολλές ευχές για τον καινούργιο χρόνο, που μας φαίνονται στερεότυπες αλλά είναι απόσταγμα της λαϊκής σοφίας.
Το έθιμο είναι κατεξοχήν της Πελοποννήσου. Η νοικοκυρά τοποθετεί ένα καλό ρόδι στα εικονίσματα του σπιτιού από την ημέρα του Σταυρού, 14 Σεπτεμβρίου. Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς όλη η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία. Ο νοικοκύρης του σπιτιού έχει στην τσέπη του το ρόδι για να πάρει την ευλογία της λειτουργίας. Όταν γυρίζουν στο σπίτι, πρώτος αυτός, ανοίγει την πόρτα και στην είσοδο πετάει με δύναμη το ρόδι για να σπάσει και μαζί ένα σιδερένιο αντικείμενο λέγοντας: «Με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος και όσες ρώγες έχει το ρόδι τόσες λίρες να’ χει η τσέπη μας όλη τη χρονιά».
Ένα γερό ρόδι που βγάζει ζουμερές, γερές και κατακόκκινες (ρουμπινί) ρώγες, δίνει το μήνυμα πως ακολουθούν χαρούμενες και ευλογημένες ημέρες κατά τη διάρκεια του νέου έτους. Το πλήθος τους σημαίνει τα χρήματα που περιμένει ο νοικοκύρης να μπουν στο σπίτι όλη τη χρονιά…
Ένα ακόμη έθιμο είναι «το ποδαρικό» κατά το οποίο νοιάζονταν οι νοικοκυραίοι να μπει πρώτος στο σπίτι τους την Πρωτοχρονιά ένας καλότυχος, γουρλής -παιδί συνήθως που ζούσαν και οι δυο γονείς του-, για να πάει καλά όλη η χρονιά. Έμπαινε με το δεξί πόδι για να πάνε όλα δεξιά, δηλαδή ευνοϊκά. Αντίθετα απέφευγαν έναν γρουσούζη, (γ)καντέμη, (τουρκ. Kademstz), κατσικοπόδαρο. Η νοικοκυρά τον κερνούσε γλυκό του κουταλιού, συνήθως κυδώνι, καρύδια καθαρισμένα και του έδινε ένα νόμισμα μικρό ή μεγάλο σε αξία ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της οικογένειας. Το νόμισμα το τύλιγε σε μπαμπάκι και το τοποθετούσε μέσα στο δεξί παπούτσι του…»
Σε κάποιες άλλες περιοχές της Ελλάδας σπάνε το ρόδι αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου. Βγαίνουν όλοι έξω από το σπίτι πριν αλλάξει ο χρόνος, κλείνοντας όλα τα φώτα. Μόλις μπει το νέο έτος και αφού ανταλλάξουν ευχές, ο νοικοκύρης ή κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας που θεωρείται τυχερό, σπάει ένα ρόδι στο κατώφλι του σπιτιού και μετά μπαίνουν όλοι μέσα, βάζοντας πρώτο το δεξί τους πόδι. Από το έθιμο του σπασίματος του ροδιού πηγάζει και η λαϊκή έκφράση: «Έσπασε το ρόδι», που σημαίνει ότι έκανε καλό ξεκίνημα. Στον αντίποδα αυτής της έκφρασης βρίσκεται φράση «Θα σε φωνάξω να μου σπάσεις το ρόδι την Πρωτοχρονιά», την οποία λέμε κοροϊδευτικά σε κάποιον που θεωρούμε γκαντέμη.
«ΑΣΚΕΛΕΤΟΥΡΑ»
Η αγριοκρεμμύδα ή ασκελετόυρα ή σκυλοκρέμμυδο (από την επίσημη ονομασία του φυτού «Scilla Maritima») είναι το κατεξοχήν φυτό που συναντάμε να πωλείται σε καταστήματα, λαϊκές αγορές ή ακόμη και σε πάγκους πλανόδιων μικροπωλητών λίγες μέρες πριν την αλλαγή του νέου έτους.
«…Η λαϊκή παράδοση λέει πως τοποθετείται την παραμονή της πρωτοχρονιάς στην εξώπορτα του σπιτιού γιατί θεωρείται σύμβολο αναγέννησης, υγείας και «αλεξιτήριο» ,δηλαδή με αποτρεπτικές ιδιότητες στις κακόβουλες δυνάμεις, που θα μείνουν έτσι μακριά από το σπίτι… Στο Παράλιο Άστρος της Κυνουρίας, όπως πληροφορούμαστε από την αναφορά στο έθιμό τους, ο νοικοκύρης χτυπάει την κρεμμύδα (μποτσίκι) στο κεφάλι των παιδιών για να πάρει φως και γνώσεις το μυαλό τους.
Οι ομοιότητες των εθίμων αυτών, σε πολλά μέρη της Ελλάδας και για πολλούς αιώνες, δείχνουν την ανάγκη των ανθρώπων να καλοπιάσουν τον καινούργιο χρόνο που στη φαντασία τους ήταν ανίκητος και η ανθρώπινη μοίρα που τον συνοδεύει αβέβαιη.
Τα πρωτοχρονιάτικα έθιμα τηρούνται χωρίς διακοπή από τους παλιούς και με αρκετή επιφύλαξη από τους νέους. Η εγκατάσταση στα αστικά κέντρα παρ’ όλα αυτά δεν απομάκρυνε, όσο νομίζουμε, τους ανθρώπους από κάποια έθιμα της πατρίδας τους. Σήμερα στις λαϊκές αγορές και στα ανθοπωλεία πουλιούνται άφθονες κρεμμύδες για γούρι. Στα καταστήματα βρίσκουμε, αυτές τις ημέρες, τα γούρια με κρεμασμένο ένα ρόδι, ένα πέταλο, ένα κλειδί ή ένα μικρό σπίτι. Κι εμείς σπεύδουμε να τα αγοράσουμε για τα σπίτια μας και για τους φίλους μας, γιατί μια κρυφή ελπίδα μάς σπρώχνει να εξευμενίσουμε τη θεά Τύχη. Λέγεται πως και ο Πυθαγόρας, ο αρχαίος φιλόσοφος από τη Σάμο, κρεμούσε έξω από την πόρτα του σπιτιού του μία αγριοκρεμμύδα για να διώχνει το κακό μακριά…»
