Φεβρουάριος, ο Κουτσός, ο Γκουζούκης, ο Κούντουρος, ο Κλαδευτής
Ο δεύτερος μήνας του έτους, με διάρκεια 28 ημέρες για τα κοινά έτη και 29 ημέρες για τα δίσεκτα. Αρχικά ήταν ο δωδέκατος και τελευταίος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου.
Γύρω στο 153 π.Χ, όταν ο Ιανουάριος έγινε ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου, ο Φεβρουάριος καθιερώθηκε ως δεύτερος, θέση που διατηρεί μέχρι σήμερα στο δωδεκάμηνο πολιτικό ημερολόγιο. Με την ημερολογιακή μεταρρύθμιση του Ιουλίου Καίσαρα το 45 π.Χ. ο Φεβρουάριος είχε 29 μέρες τα κοινά έτη και 30 μέρες στα δίσεκτα. Όμως, το 4 π.Χ. ο αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος αφαίρεσε από τον Φεβρουάριο μία μέρα και την προσέθεσε στον Αύγουστο, που ήταν αφιερωμένος στο πρόσωπό του. Το όνομά του προέρχεται από το λατινικό ρήμα februare (εξαγνίζω, καθαίρω), λόγω των τελετών εξαγνισμού και καθαρμού που τελούνταν στη Ρώμη (Februa και Feralia), από τις οποίες προέρχονται οι μεταγενέστερες γιορτές των Απόκρεω και οι εκδηλώσεις του Καρνάβαλου. Τον Φεβρουάριο γιορτάζονταν στην Αρχαία Ρώμη και οι γιορτές:
– Λουπερκάλια (Lupercalia), γιορτή της γονιμότητας, προς τιμή του θεού Φαύνου (του Πάνα των Ελλήνων), στις 15 Φεβρουαρίου. Οι Ρωμαίοι θυσίαζαν κατσίκια και σκυλιά, ενώ νεαρά αγόρια χτυπούσαν με λωρίδες από δέρμα κατσίκας τις νεαρές κοπέλες για να τους μεταδώσουν τη γονιμότητα. Η γιορτή μπορεί να καταργήθηκε από την Καθολική Εκκλησία τον 5ο αιώνα μ.Χ, αλλά την οικειοποιήθηκε με τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου και την Ημέρα των Ερωτευμένων στις 14 Φεβρουαρίου.
– Φορνακάλια (Fornacalia), προς τιμή της θεότητας Φόρναξ, που εφηύρε τους φούρνους για το ψήσιμο ψωμιού και φαγητών (17 Φεβρουαρίου).
– Χαρίστια (Charistia), οικογενειακή γιορτή για διασκέδαση, αλλά και για την επίλυση των διαφορών μεταξύ των μελών της (20 Φεβρουαρίου).
Στο αρχαίο Αττικό ημερολόγιο, ο Φεβρουάριος αντιστοιχούσε στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του μήνα Γαμηλιώνα και στο πρώτο δεκαπενθήμερο του μήνα Ανθεστηριώνα. Το διάστημα αυτό στην Αθήνα γιορτάζονταν:
Τα Θεογάμια, προς τιμήν του Δία και της Ήρας. Τελούνταν το δεύτερο μισό του μήνα Γαμηλιώνα, για να τιμηθεί ο ιερός γάμος του Δία και της Ήρας. Ήταν και η καλύτερη περίοδος για γάμους (εξ ου και το όνομα του μήνα), σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Στη Σικελία τιμούσαν τον ιερό γάμο του Άδη και της Περσεφόνης.
Τα Ανθεστήρια (Χόες), προς τιμήν του Διονύσου. Την πρώτη μέρα της γιορτής ανοίγονταν τα πιθάρια (πιθοίγια) με τον νέο οίνο, ο οποίος αναμειγνυόταν με νερό για να προσφερθεί ο πρώτος «κεκραμένος οίνος», το πρώτο «κρασί». Στην Αττική γιόρταζαν τα πρώτα άνθη της αμυγδαλιάς με διαγωνισμούς οινοποσίας. Γέμιζαν τις κρασοκανάτες (χόες) και νικητής αναδεικνυόταν όποιος άδειαζε πρώτος τον χουν που χώραγε περισσότερο από δύο λίτρα!
Στο λαϊκό καλεντάρι ο Φεβρουάριος ονομάζεται κυρίως λόγω της μικρότερης διάρκειάς του: Μικρός, Κουτσός, Κουτσοφλέβαρος, Γκουζούκης (ατελής), Κούντουρος (κολοβός), Κλαδευτής, επειδή θεωρείται μήνας κατάλληλος για το κλάδεμα των δέντρων. Φλεβάρης, από τη συσχέτισή του με τις «φλέβες», δηλαδή τα υπόγεια νερά, που αναβλύζουν λόγω των πολλών βροχών. Φλιάρης (χλιαρός).
Για να δικαιολογηθούν οι λιγότερες μέρες του Φεβρουαρίου σε σχέση με τους άλλους μήνες, είναι γνωστή η λαϊκή παράδοση ότι ο Μάρτιος δανείστηκε από τον Φεβρουάριο τις τρεις τελευταίες ημέρες του, τις πιο χειμωνιάτικες, για να τιμωρήσει την γριά τσοπάνισσα των βουνών που καυχήθηκε ότι τελειώνοντας ο Μάρτιος δεν μπόρεσε να της κάνει κακό.
Η εμβόλιμη εξ άλλου ημέρα στον μήνα αυτόν κάθε τέσσερα χρόνια κάνει όλο τον χρόνο δίσεκτο (bis-sectum, στα λατινικά) και, κατά την λαϊκή παρετυμολογία, «δύστυχο», με όλα τα δεισιδαιμονικά επακόλουθα που επέφερε η παρανόηση αυτή. Παρ’ όλα αυτά, ο Φεβρουάριος δημιουργεί αισιοδοξία, ως τελευταίος μήνας του χειμώνα, σχετική κι η παροιμία «Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει».
Οι τρεις πρώτες μέρες του Φεβρουαρίου λέγονται «Συμόγιορτα» από την εορτή του Αγίου Τρύφωνα (1η του μηνός), ο οποίος θεωρείται άγιος των αμπελιών, της Υπαπαντής του Κυρίου (2/2), που εορτάζεται με αργία από του αγρότες για να μην πέσει χαλάζι και καταστρέψει τη βλάστηση, και του Αγίου Συμεών (3/2), τον οποίο τιμούν ιδιαίτερα οι έγκυες γυναίκες, καθώς αποφεύγουν να κάνουν οποιαδήποτε εργασία, από φόβο μήπως το παιδί γεννηθεί «σημειωμένο», «με σημάδι».
Γιατί ο Φεβρουάριος έχει 28 μέρες;
Τι λέει η μυθολογία…
Tα τρία αδέλφια, Γενάρης, Φλεβάρης και Μάρτης τρύγησαν τ’ αμπέλια τους και φτιάξανε κρασί. Όμως η παραγωγή εκείνη τη χρονιά ήταν πολύ μικρή κι έτσι συμφώνησαν να ενώσουν σ’ ένα πιθάρι το κρασί τους, και να το χρησιμοποιούν έπειτα εξ ίσου. Ο Φεβρουάριος λάτρευε να πίνει.
Όταν λοιπόν έβαλε το δικό του κρασί, άνοιξε μια τρύπα στο πιθάρι για να μπορεί να πάρει το μερίδιό του χωρίς να το καταλάβουν οι άλλοι.
Από εκείνη την τρύπα έπινε λίγο – λίγο κάθε μέρα κρυφά από τα αδέλφια του. Δεν μπορούσε όμως να ελέγξει τον εαυτό του, κι έτσι ήπιε όλο το κρασί, και το κρασί των άλλων. Ο Ιανουάριος και ο Μάρτιος θύμωσαν και για να τον τιμωρήσουν του πήραν από μία μέρα. Έτσι, αυτός έμεινε κουτσός με 28 μέρες, ενώ οι άλλοι δύο μήνες έχουν από 31 ημέρες.
* Από το βιβλίο, Προβατάκης Θ., Τζαβάρα Κ., «Με τους μήνες συντροφιά ζωντανεύω τα παλιά», εκδ. Διάπλους.
Παροιμίες για τον Φλεβάρη
Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει.
Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει, κι αν ξεχάσει και ξεφλεβίσει του γαϊδάρου την πέτσα θα μαδήσει.
Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει, μα κι αν κάνει πως κακιώνει, (αν θυμώσει) μες στο χιόνι θα μας χώσει.
Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει, μα κι αν τύχει και γαϊδουρίσει, μες στα χιόνια θα μας κλείσει.
Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει, μα ‘χει φλέβες κι αν τσι ανοίξει, ποταμούς θα ξεκινήσει.
Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, πάλι η άνοιξη θ’ ανθίσει.
Ο Φλεβάρης με (χωρίς) νερό, κουτσός μπαίνει στο χορό.
Ο Φλεβάρης ο κουτσός, πρώτος μπαίνει στο χορό.
Ο Φλεβάρης όταν βγαίνει, τενεκέδες του χτυπούν.
Το Φλεβάρη το χιόνι είναι μέσα στο τηγάνι (λιώνει εύκολα).
Το χιόνι του Φλεβάρη βάνει στάρι στο κελάρι.
Τον Φλεβάρη είπαν να βρέξει και λησμόνησε να πάψει.
Φλεβάρης κουτσοφλέβαρος και του τσαπιού ο μήνας.
Φλεβάρης, κουτσοφλέβαρος, μικρός – μικρός και κουντουρός.
Χιόνια του Φλεβαριού, χρυσάφι του καλοκαιριού.
Γενάρη γέννα το παιδί, Φλεβάρη, φλέβισέ το.
Ο Φλεβάρης με νερό, κουτσός μπαίνει στο χορό.
Καλοκαιριά της Παπαντής, Μαρτιάτικος χειμώνας.
Παπαντή καλοβρεμμένη, η κοφίνα γεμισμένη.
Φλεβάρης, κουτσοφλέβαρος, έρχεται κούτσα κούτσα, όλο νερά και λούτσα.
Το Φλεβάρη μη φυτέψεις, ούτε να στεφανωθείς, Τρίτη μέρα μη δουλέψεις, Σάββατο μη στολιστείς.
Ο Φλεβάρης φλέβες ανοίγει και πόρτες σφαλάει.
Γεωργικές εργασίες του Φλεβάρη
Φυτεύουν πατάτες. Προετοιμάζουν τα χωράφια για να σπείρουν ανοιξιάτικα σιτηρά και ενισχύουν τα φθινοπωρινά λιπαίνοντάς τα. Κλαδεύουν αμπέλια και δέντρα. Καθαρίζουν τα μαντριά. Συντηρούν την κοπριά σε λάκκους. Σβαρνίζουν τα χωράφια.
Γιορτές και έθιμα του Φλεβάρη
Του Αγίου Τρύφωνα, 1 Φεβρουαρίου. Ο άγιος Τρύφωνας θεωρείται φύλακας των αμπελιών.
Της Υπαπαντής, 2 Φεβρουαρίου. Γιορτάζεται σε ανάμνηση της συναντήσεως του Συμεών με το παιδίον Ιησού (Λουκ., 2.25). Τότε γίνονται προβλέψεις. «Ό,τι καιρό κάνει της Υπαπαντής, θα βαστάξει σαράντα ημέρες». Αν είναι καλός ο καιρός στις 2 Φεβρουαρίου, ο βαρύς χειμώνας θα διαρκέσει πολύ ακόμα. Από τις 2 Φλεβάρη σταματούν οι γιορτές και μαζί η αργία και η σχόλη.
Του Αγίου Συμεών, 3 Φεβρουαρίου. Ο Άγιος τιμάται από τις εγκύους, που έλεγαν παρετυμολογώντας: «για να μη γεννηθεί το παιδί σημειωμένο».
Του Αγίου Χαραλάμπους, 10 Φεβρουαρίου.
Του Αγίου Βλασίου, 11 Φεβρουαρίου.
Της Αγίας Φιλοθέης της Αθηναίας, 19 Φεβρουαρίου.
Του Αγίου Πολυκάρπου Σμύρνης, 23 Φεβρουαρίου.
Πρώτη Κυριακή της Αποκριάς «Οι μεταμφιέσεις και οι παράδοξοι χοροί των μασκαράδων γίνονται για να ξυπνήσουν τα πνεύματα της βλαστήσεως».
H Καθαρά Δευτέρα είναι μια πανάρχαιη γιορτή που σχετίζεται κυρίως με τις πομπές των Κατ’ Αγρούς Διονυσίων αλλά και με ορισμένες Απολλώνιες ιδέες λατρευτικού περιεχομένου. Στις μέρες μας συνηθίζεται ο εορτασμός με ομαδική έξοδο στην εξοχή.
Το Εορτολόγιο του Φεβρουαρίου
1 Φεβρουαρίου: Αναστάσιος, Αναστασία, Περπέτουα, Τρύφων, Τρυφωνία
2 Φεβρουαρίου: Δέσποινα, Μαρία, Μαριέττα, Μαριανός, Μαριανή, Μάριος, Μαρουλία, Παναγιώτης, Παναγιώτα, Υπακοή, Υπαπαντή
3 Φεβρουαρίου: Συμεών, Συμεωνία
4 Φεβρουαρίου: Ισίδωρος, Ισιδώρα
5 Φεβρουαρίου: Αγάθος, Αγάθη, Αγαθή
7 Φεβρουαρίου: Παρθένιος, Παρθενία
9 Φεβρουαρίου: Νικηφόρος, Νικηφόρα, Παγκράτιος, Παγκρατία
10 Φεβρουαρίου: Χαραλάμπης, Χαραλαμπία, Χαρίλαος
11 Φεβρουαρίου: Βλάσιος, Βλασία
12 Φεβρουαρίου: Μελέτιος, Μελετία, Πλωτίνος
13 Φεβρουαρίου: Ακύλας, Πρίσκιλλα
14 Φεβρουαρίου: Βαλεντίνος, Βαλεντίνη
17 Φεβρουαρίου: Μαρκιανός, Μαρκιανή, Πουλχερία
18 Φεβρουαρίου: Αγαπητός, Λέων, Λεώνη
19 Φεβρουαρίου: Φιλοθέη, Φιλόθεος
22 Φεβρουαρίου: Ανθούσα, Θαλάσσιος, Θαλασσία
23 Φεβρουαρίου: Πολύκαρπος, Πολυκαρπία
25 Φεβρουαρίου: Ρηγίνος, Ρηγίνα, Ταράσιος, Ταρασία
26 Φεβρουαρίου: Θεόκλητος, Θεοκλήτη, Πορφύριος, Πορφυρία, Φωτεινός, Φωτεινή
27 Φεβρουαρίου: Ασκληπιός, Ασκληπία, Λέανδρος, Λεάνδρα
28 Φεβρουαρίου: Κύρα, Κυράννα.
Φλεβάρης, το στερνοπούλι του Χειμώνα!
της Ελένης Μπετεινάκη (απόσπασμα)
Είναι το στερνοπούλι του χειμώνα, το δεύτερο εγγόνι του χρόνου, ο μήνας των φλεβών δηλαδή των υπόγειων νερών, που αναβλύζουν από τη γη λόγω των πολλών βροχών. Ο πιο χαρούμενος και σκανδαλιάρης μήνας που -αν και κουτσός- ξέρει να χορεύει, να διασκεδάζει, ν’ αγαπά τις σκανταλιές, να ερωτεύεται και να τρυπώνει στις πιο απίθανες νύχτες του χειμώνα σκορπώντας γέλιο, χαρά και αναστάτωση με τις μεταμφιέσεις του.
«… Ήρθε κάποτε μέρα κακιά κι ο ένας από τους μήνες, ο Φεβρουάριος που τα άλλα παιδιά τον φώναζαν Φλεβάρη, λαβώθηκε άσχημα στο ένα του πόδι. Δεν κατάφερνε πια να τρέξει τριάντα ολόκληρες μέρες όπως άλλοτε, μα μόνο είκοσι οκτώ και οι άλλοι τον έβγαλαν Κουτσοφλέβαρο… – Δεν είναι μήνας σωστός! Δεν τον θέλουμε στο παιχνίδι! Mίλησαν άσπλαχνα ένα πρωί δύο από τους μήνες – παιδιά. Οι άλλοι δέκα συμφώνησαν, χωρίς να το καλοσκεφτούν. Και τον έβγαλαν από το παιχνίδι… Δάκρυσαν τα μάτια του Φλεβάρη…» (Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου, «Τα παιδιά του χειμώνα», εκδ. Πατάκης).
Πολλά τα παρατηρήματα κι οι παραδόσεις και για τούτον τον μήνα και στο καλαντάρι πρώτα – πρώτα συναντάμε τρεις γιορτές τα λεγόμενα «Συμόγιορτα». Του Αϊ Τρύφωνα, την Υπαπαντή της Παναγίας και του Αγίου Συμεών. Η 1η του Φλεβάρη, η γιορτή του Αγίου Τρύφωνα είναι κατ’ εξοχήν αγροτική γιορτή. Θεωρείται ο άγιος των αγρών, γιατί προστατεύει τα χωράφια και τα αμπέλια από τα τρωκτικά και τις κάμπιες. Λένε πως έζησε κοντά στη φύση βόσκοντας χήνες και στις συναξιάρικες πηγές η λατρεία του είναι πολύ διαδεδομένη, ιδιαίτερα στην Κρήτη. Στις εικόνες συχνά παριστάνεται με κλαδευτήρι στο χέρι ή με σταφύλια. Οι αμπελουργοί και οι σταφιδοπαραγωγοί δεν κλαδεύουν και δεν μπαίνουν μέσα στ’ αμπέλι αυτή τη μέρα. Οι οικογένειες επίσης των γεωργών δεν έστρωναν τραπέζι, αν δεν είχαν βάλει κάποιο γλύκισμα ή φαγητό με προϊόντα του αμπελιού. Κερνούσαν μουστοκούλουρα, ζύμωναν σταφιδόψωμα ή κουλουράκια με πετιμέζι. Σε άλλα μέρη, κρέμαγαν στην εικόνα αμπελόφυλλα ή τα πρώτα σταφύλια που έδεναν και ποτέ δεν ξεχνούσαν, όταν άνοιγαν τα βαρέλια τους, να κεράσουν όλους τους πιστούς έξω από την εκκλησία σε ένδειξη ευχαρίστησης στον Άγιο.
Η Υπαπαντή του Χριστού
Στις 2 του Φλεβάρη γιορτάζουμε την Υπαπαντή του Χριστού σε ανάμνηση την συνάντησης του Συμεών με το παιδί Ιησού που σιγά σιγά στη γλώσσα του λαού έγινε Αποπαντή ή Πακουή ή Πακού, δηλαδή Αγία που ακούει, η Παναγία. Η Παναγία αυτή η Υπαπαντή, η Μυλιαργούσα, είναι η έφορος των καιρικών μεταβολών και προστάτης των μυλωνάδων της Κρήτης. Την ημέρα αυτήν οι μύλοι αργούσαν και οι αγρότες δεν πήγαιναν στα χωράφια τους για να μην πέσει χαλάζι και καταστρέψει την βλάστηση. Χαρακτηριστικές είναι οι παροιμιακές εκφράσεις: «Καλοκαιριά της Παπαντής, μαρτιάτικος χειμώνας». Λένε λοιπόν πως ότι καιρό κάνει τούτη τη μέρα θα ‘ναι ο ίδιος και τις επόμενες σαράντα. Πίστευαν επίσης πως οι αρκούδες έβγαιναν από τη φωλιά τους, αν ήταν καλή μέρα και αυτό ήταν προμήνυμα κακοκαιρίας και τέλος, πως ήταν η μέρα που παντρεύονταν τα πουλιά.
Τα «Συμόγιορτα» κλείνουν με τη γιορτή του Αγίου Συμεών, που είναι προστάτης των εγκύων γυναικών, που σαν σήμερα δεν δουλεύουν για να μην σημαδευτεί το παιδί στην κοιλιά τους. Είναι φανερή η παρετυμολογική σημασία των σχετικών λέξεων: Συμεών – Συμιός – Σημειώνω – Σημάδι – Σημάδεμα. Στην Σύρο λέγανε πως οι έγκυες γυναίκες, το βράδυ σαν πήγαιναν να κοιμηθούν, έπρεπε να βγάλουν τα ρούχα τους ανάποδα και να περάσουν τα χέρια τους στις πλάτες και τα μεριά τους, ώστε αν βγει σημάδι στο παιδί τους να είναι πίσω και να μην φαίνεται. Σε όλη την Ελλάδα εκείνη την ημέρα δεν κόβουν τίποτα με μαχαίρι, ούτε το ψαλίδι ανοίγουν, ούτε ξύλα κόβουν με τσεκούρι για τα σημεία, για να μην πάθει κάτι το παιδί που θα γεννηθεί.
Και φτάνουμε στις 10 του Φλεβάρη με τη γιορτή του Αγίου Χαράλαμπου, προστάτη και θεραπευτή των λοιμικών νοσημάτων και ιδιαίτερα της πανώλης, αρρώστια πολύ διαδεδομένη στον Ελλαδικό χώρο. Η πανώλη ή πανούκλα απεικονιζόταν συχνά σαν μια γριά, ξυπόλυτη, μαυροφόρα με τριμμένα ρούχα που δεν περνούσε ποτέ από δρόμους, όπου υπήρχε εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Χαράλαμπο. Αν σε ένα χωριό υπήρχε η υποψία πανώλης και υπήρχε εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο, τότε ξεκινούσε η λεγόμενη περίζωση. Έδεναν στην πόρτα της εκκλησίας μια κλωστή ή ένα μικρό λευκό ύφασμα. Ξετύλιγαν το κουβάρι της κλωστής και μ’ αυτό κύκλωναν όλα τα σπίτια. Άφηναν το χωριό περιζωσμένο για σαράντα μέρες, που ο αριθμός αυτός πάντα παρείχε στους ανθρώπους την απόλυτη προστασία. Τις κλωστές αυτές και από το κουβάρι και από το λευκό ύφασμα τις έκαναν φυλακτά.
Ένα άλλο έθιμο παλιό, ήταν το λεγόμενο «Πουκάμισο του Αγίου», λευκό ύφασμα που έπρεπε να το έχουν υφάνει από μονομερίτικο πανί γυναίκες που μαζεύονταν νύχτα σε ένα σπίτι, εκκόκκιζαν το βαμβάκι, έγνεθαν και ύφαιναν με πολλές μαγικές λέξεις και άλλες διατυπώσεις. Το « Πουκάμισο » φυσικά είχε μαγικές δυνάμεις, το έβαζαν όλοι στο χωριό και η αρρώστια δεν πλησίαζε κανέναν. Τέλος, ο Άγιος Χαράλαμπος θεωρούνταν ο προστάτης των μεγάλων ζώων. Ζύμωναν αλεύρι οι νοικοκυρές που το μάζευαν σε μικρή ποσότητα απ’ όλα τα σπίτια, το πήγαιναν στην εκκλησιά και αφού το ευλογούσε ο παππάς το έδιναν στα ζώα τους για να μην αρρωστήσουν.
Ο Άγιος Βλάσης πάλι, που τιμάται στις 11 Φεβρουαρίου, ήταν ο φύλακας των κοπαδιών και προστάτης κατά του λύκου, του τσακαλιού και των αγρίων ζώων. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας τούτη τη μέρα δεν τυροκομούσαν, δεν έκαναν καμιά δουλειά στα σπίτια τους, δεν φόρτωναν τα ζώα τους ή οι γυναίκες στην πλάτη τους ξύλα. Ο άγιος αυτός ήταν μοσχαροπνίχτης. Αν δηλαδή φόρτωναν τα μοσχάρια τους θα τα έπνιγε στο ποτάμι. Είχαν το έθιμο της κοινής εστίασης και το ειδικό φαγητό της μέρα ήταν: στάρι κομμένο, μαγειρεμένο με μέλι και βούτυρο το λεγόμενο «χασούλ» ή φαγητό από κρέας προβάτων ή κατσικών, τις οποίες έσφαζαν σαν θυσία στην αυλή της εκκλησίας.
Ο Φλεβάρης κλείνει με μια γιορτή που «συναντιέται» κάθε τέσσερα χρόνια με μια παράδοση που αναφέρεται στην παραπανήσια μέρα του δίσεκτου έτους. Είναι η μέρα του Αγίου Κασσιανού και πίστευαν πως ήταν η μέρα αφιερωμένη στους τεμπέληδες. Η ιστορία λέει πως πήγε κάποτε ο άγιος και παραπονέθηκε στον Θεό, γιατί δεν πρόσφεραν και σ’ αυτόν οι άνθρωποι τάματα και άλλες προσφορές, όπως κάνανε -ας πούμε- στον Άγιο Νικόλαο. Ο Θεός κάλεσε τον άγιο των θαλασσών να τον ρωτήσει τα συμβάντα κι εκείνος έφτασε βρεγμένος και ταλαιπωρημένος στην προσπάθειά του να βοηθήσει αυτούς που κινδύνευαν. Ο Κασσιάνος ήταν ντυμένος στα χρυσά και απολάμβανε τη θαλπωρή του παραδείσου. Τους είδε και τους δύο και κατάλαβε, γιατί οι άνθρωποι τιμούσαν μόνο τον Άγιο Νικόλαο. Επέπληξε τότε τον Κασσιανό και όρισε να γιορτάζεται κάθε τέσσερα χρόνια για την οκνηρία του.
Ο Φλεβάρης τέλος σηματοδοτεί την νηστεία. Είναι ο μήνας που μπορεί να λείπει από την Σαρακοστή, δεν λείπει όμως ποτέ και από τις τρεις εβδομάδες των Απόκρεων. Καθώς τελειώνει και βρισκόμαστε στα πρόθυρα της Άνοιξης, τελούνται πολλές οργιαστικές τελετουργίες που έχουν τις ρίζες τους στα πανάρχαια χρόνια και, λίγο – πολύ, συνεχίζονται ως τις μέρες μας, κυρίως στην ύπαιθρο. Είναι γνωστή η σύνδεση των γιορτών της αποκριάς με τα αρχαία Ανθεστήρια, που επίσης γιορτάζονταν στο τέλος του Φεβρουαρίου. Όπως εμείς γιορτάζουμε την Αποκριά με τα Ψυχοσάββατά της, έτσι κι οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τη διπλή γιορτή των Ανθεστηρίων. Από την μια μεριά ήταν η γιορτή των λουλουδιών, του κρασιού και της αχαλίνωτης χαράς και από την άλλη, των νεκρών και των ψύχων.
«Φλεβάρης θα ‘ταν… Ηλιόλουστη μέρα από εκείνες που ‘χαν ξεχαστεί από τις Αλκυονίδες του Γενάρη. Ο τόπος είχε γεμίσει πράσινο χρώμα και εμείς όλοι κατεβήκαμε στον κάμπο να βρούμε χόρτα, μάραθα που ξέραμε ένα χωράφι που ήταν γεμάτο. Και τρέχαμε χαρούμενοι κι ανέμελοι ανάμεσα στις πέτρες και τα μικρά ρυάκια και ξαφνικά, εκεί δίπλα στις τσουκνίδες, τις μαντιλήδες και όλα τα αγριόχορτα το τοπίο άλλαξε. Μια μεγάλη αγκαλιά από λουλούδια που μοσχομύριζαν, άσπρα και οπτασία μια νεράιδα με κατάξανθα μακριά μαλλιά μας προσπέρασε τρέχοντας. Ποια ήταν, πως; Το κατάλευκο φόρεμά της γεμάτο μικρά – μικρά ανθάκια. Κι όλος ο τόπος μοσχομύρισε …Να ‘ταν η Άνοιξη που βιαζόταν να έρθει. Μα δεν ήταν ροζ πεντάφυλλα, γέμισαν την καρδιά μας φως, χαρά κι ελπίδα. Σαν όνειρο, σαν δυνατόν έκανε, κρύο πολύ, ακόμα Χειμώνας ήταν. Και τότε άστραψε το μυαλό, φωτίστηκε. Η Αμυγδαλιά ήταν, ντυμένη νύφη που έτρεχε να συναντήσει τον αγαπημένο της, τον Βοριά.
Θυμήθηκα όλη την ιστορία… Μας την είχε πει η δασκάλα μας στο σχολείο. Ποιος ξέρει, έτσι μου φάνηκε, μια ομορφιά στη μέση του χειμώνα, στη μέση του κάμπου, μόνη, έρημη και πενταστόλιστη. Ένα ολάνθιστο δέντρο ανάμεσα σ’ ένα σωρό άλλα που στέκονταν γυμνά, γκρίζα και αμίλητα. Για μια στιγμή ο άνεμος φύσηξε πολύ δυνατά και κουμπώσαμε τα παλτά μας γιατί νοιώθαμε την ψύχρα του στο σώμα μας. Εκείνη κούνησε λίγο τα κλαδιά της, λίγα ανθάκια έπεσαν, σκόρπισαν, τα πήρε εκείνος μακριά σαν να ήθελε κι αυτός να τα κρατήσει… Εμείς καταλάβαμε …η αμυγδαλιά ήταν κι ο Βοριάς που συναντιόντουσαν μ’ αυτόν τον παράξενο τρόπο …ανταλλάσσοντας λόγια αγάπης μέσα στο καταχείμωνο. Τούτα τα μικρά σκορπισμένα ανθάκια που στροβιλίζονταν ήταν το δώρο της, για τούτη την τόσο παράξενη σχέση. Ήταν τα …λόγια του αέρα …!» (Ελένη Μπετεινάκη, «Λόγια του αέρα», Διηγήματα, 2014).
Φεβρουάριος
Άνθη ανάκατα και χιόνι
Τις αμυγδαλιές φορτώνει.
Κούτσα κούτσα κατεβαίνει,
όλη η πλάση τον προσμένει!
Μήνυμα πως δεν αργεί,
φτάνει η Άνοιξη στη Γη!
Στο γαλάζιο το στεφάνι,
του ήλιου κάποια αχτίδα εφάνη.
Το ‘παν και το λένε τόσοι,
άνθρωποι με τόση γνώση:
«Ο Φλεβάρης και αν φλεβίσει,
Καλοκαίρι θα μυρίσει».
Πότε θὰ κάμει ξαστεριά
(Ριζίτικο Κρήτης)
Πότε θὰ κάμει ξαστεριὰ
πότε θὰ φλεβαρίσει
νὰ πάρω τὸ ντουφέκι μου
τὴν ὄμορφη πατρώνα
νὰ κατεβῶ στὸν Ὁμαλὸ
στὴ στράτα τῶ Μουσούρω
νὰ κάμω μάνες δίχως γιούς,
γυναῖκες δίχως ἄντρες,
νὰ κάμω καὶ μωρὰ παιδιά,
νὰ κλαῖν’ δίχως μανάδες,
νὰ κλαῖν’ τὴ νύχτα γιὰ νερὸ
καὶ τὴν αὐγὴ γιὰ γάλα
καὶ τ’ ἀποδιαφωτίσματα
γιὰ τὴν καημένη μάνα.
Πότε θὰ κάμει ξαστεριά.
«Πότε θα κάμει ξαστεριά», 1971, Γιάννης Μαρκόπουλος – Νίκος Ξυλούρης, από το άλμπουμ «Τα Ριζίτικα», Μουσική – Στίχοι: Ριζίτικο Κρήτης)
Ο Άγιος Φεβρουάριος του Δήμου Μούτση
του Βύρωνα Κριτζά
Ένα άλμπουμ με λαϊκά τραγούδια πάνω στη Μικρασιατική Καταστροφή, με τίτλο «Άγιος Φεβρουάριος» ίσως φαντάζει σε πολλούς σημερινούς ακροατές βαρετό. Κι όμως, πρόκειται για έναν από τους πιο συναρπαστικούς δίσκους στην ελληνική δισκογραφία. Ήδη από την εισαγωγή, ο Δήμος Μούτσης φτιάχνει μια αριστουργηματική βάση που ισορροπεί ανάμεσα στο ροκ και στο λαϊκό ύφος, σε ένα world fusion περιβάλλον, με μια αίσθηση επικείμενης απειλής. Καθοριστικό ρόλο στον ήχο του δίσκου παίζει το όργανο (χάμοντ), ενώ το μπουζούκι αντιμετωπίζεται (για πρώτη ίσως φορά στο ελληνικό τραγούδι) ισότιμα με τα υπόλοιπα όργανα.
Τον πρώτο χρόνο κυκλοφορίας του, ο Άγιος Φεβρουάριος πούλησε ελάχιστα αντίτυπα. Καθοριστικό για την εμπορική του άνοδο ένα χρόνο μετά, υπήρξε ένα άρθρο του Δημήτρη Ψαθά στα «Νέα», που χαρακτήριζε το «Ο χάρος βγήκε παγανιά» ως «τραγούδι προτρέπον εις εγκλήματα», ερεθίζοντας την περιέργεια του κοινού. Το κομμάτι αυτό, όπως και τα «Η σούστα πήγαινε μπροστά» και «Άλλος για Χίο τράβηξε», έγιναν standards στις εμφανίσεις του Δημήτρη Μητροπάνου, ο οποίος γοητεύει χωρίς να φωνάζει, όντας μια ήρεμη δύναμη. Πέρα από τις σπουδαίες συνθέσεις, οι στίχοι του Μάνου Ελευθερίου παραδίδουν μαθήματα για το πώς ένα τραγικό ιστορικό γεγονός μπορεί να αποδοθεί με ποιητική μελαγχολία και οικονομία φράσεων, χωρίς μελό εξάρσεις ή βεβιασμένους ηρωισμούς.
Με τον Άγιο Φεβρουάριο, ο Μούτσης μπαίνει στους μεγάλους Έλληνες συνθέτες -και μάλιστα σε θέση υψηλότερη απ’ ότι του έχει ως τώρα αναγνωριστεί. Πέραν του ότι αποτελεί σταθμό για την ελληνική μουσική, πρόκειται για έναν από τους μετρημένους στα δάχτυλα λαϊκούς δίσκους, που μπορούν να «μιλήσουν» σε νέους ανθρώπους με μοντέρνα ακούσματα.
(Εισαγωγή (Ορχήστρα) / Άγιος Φεβρουάριος / Άλλος για Χίο τράβηξε / Το σπίτι στην ανηφοριά / Ο Χάρος βγήκε παγανιά / Στη Σμύρνη και στο Αϊβαλί / Σταμάτης Κομνηνός / Κι αν φταίει κανείς / Το κομοδίνο / Η σούστα πήγαινε μπροστά / Άγιος Φεβρουάριος – Φινάλε)
Ο Άγιος Φεβρουάριος
Στα εννιακόσια δέκα οχτώ
από την Μικράν Ασία
μου ’στειλες κάρτες με στρατό
και με την Αγιά Σοφία.
Κι αυτά συμβαίνουν στον καιρό
Μ’ από τότε μέχρι εδώ
σπίτι μείναμε μόνο δυο
ο Άγιος Φεβρουάριος κι εγώ.
Πρόσφυγα σ’ έριξαν εδώ
κι ο χάρος έξι βήματα
στα χρόνια που ’ρθα να σε δω
μέσα στα παραπήγματα.
Κι αυτά συμβαίνουν στον καιρό…
(Στίχοι: Μάνος Ελευθερίου, Μουσική: Δήμος Μούτσης, Ερμηνεία: Πετρή Σαλπέα)
Πηγές:
– Γ.Α. Μέγας, «Ελληνικές Γιορτές και έθιμα λαϊκής Λατρείας», εκδ. Εστία, 2012.
– Νίκος Ψιλάκης, «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη», εκδ. Κάρμανωρ.
– Εφημερίδα «Καθημερινή»
– Αρχείο Βικελαίας Βιβλιοθήκης Ηρακλείου
– argonafplia.gr, eikones.top, prasinasporakia.blogspot.com, militaire.gr, soundsgreektome.gr, zhtunteanagnostes.blogspot.com
ΚΑΛΟ ΜΗΝΑ!
